گروه هنر: حرم رضوی همچون بهشتی زیبا در قلب مشهدالرضا(ع) خودنمایی می‌کند، آنجا که علاوه بر نور معنویت، انعکاسی از هنر اسلامی ـ ایرانی به چشم می‌خورد؛ این فضا گنجینه‌ای بزرگ نه‌تنها برای هر ایرانی بلکه برای همه مردم جهان و علاقه‌مندان به این هنر اصیل است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، سالانه افراد زیادی از داخل و خارج کشور به حرم مطهر رضوی، کانون و مرکز فرهنگی و مذهبی شیعیان مراجعه می‌کنند، جایی که بزرگ‌ترین موزه در زمینه‌های مختلف هنری به حساب می‌آید، موزه‌ای پر از گنج‌های قیمتی.
به صحن و سرای حرم خیره می‌شوم، تا چشم کار می‌کند، نقوشی با رنگ لاجوردی می‌بینم که آرام‌بخش روح و جان من است، به خط و خطوطی نقش برجسته یا اسلیمی که چیز زیادی از آن نمی‌دانم، به معماری و آرایشی که مقاومت و استحکام را به معرض نمایش می‌گذارد.
بهشتی زیبا در قلب مشهدالرضا(ع) و مکانی که علاوه بر نور معنوی، انعکاسی از هنر اسلامی و ایرانی را نشان می‌دهد، این فضا نه‌تنها برای هر ایرانی بلکه برای مسلمانان و غیرمسلمانان و کسانی که به معماری و هنر اصیل ایرانی علاقه‌مند هستند، گنجینه‌ای بزرگ به شمار می‌رود؛ از همین رو با سه هنرمند نگارگر، خوشنویس و معمار در خصوص صحن و سراهای قدیم و جدید حرم مطهر رضوی به گفت‌و‌گو پرداختیم.
حسین رزاقی، نگارگر برجسته مشهدی در گفت‌و‌گو با خبرنگار ایکنا بیان کرد: صحن و سراها و نگارگری‌های حرم که از چهار رنگ مختلف تشکیل شده است، نشان دهنده نوعی وحدت و کثرت در معماری است.
هنر اسلامی دارای آداب و اصول، شیوه و قاعده خاص
رزاقی با اشاره به اینکه هنر اسلامی دارای آداب و اصول، شیوه و قاعده خاصی است، بیان کرد: معرفتی درونی در همه هنر اسلامی نهفته است، هنری الهی و عمیق؛ خط و خطوط نوشته شده بر روی کتیبه‌های حرم نشان دهنده رحمت الهی است، رحمتی که بیانگر معرفت و رحمت خداوند، ائمه اطهار و امام رضا(ع) است زیرا هنگامی که فردی وارد حرم می‌شود و چشمش به طرح و نقش‌ها می‌افتد، با دیدن صحن و سرای حرم، گشایش و تحول درونی در او ایجاد می‌شود.
این استاد برجسته نگارگری اظهار کرد: در اصول و نظام معماری اسلامی، طرح‌ها و نقوش به کار رفته در مساجد به نوعی طراحی شده است که هر کس با دیدن حرم، حس و حالش عوض می‌شود و حالت تضرع و گریه به دست می‌آورد.
تمام آثار صحن و سراهای حرم؛ الهام گرفته از قرآن
وی با بیان اینکه تمام این طرح‌ها و رنگ‌ها دارای قاعده و قانون خاصی هستند، ادامه داد: در تمام صحن و سرای حرم از جمهوری بگیرید تا آزادی و انقلاب، رنگ‌ها، تناسبات اندازه‌ها و اصول را به درستی رعایت کرده‌اند.
رزاقی، معمار و هنرمند اسلامی چه کتیبه‌نویس، خطاط و هنرمند و چه کسانی که این آثار را طراحی کرده‌اند، دارای شعور دانست و بیان کرد: این مسئله در هنر مهم است و اگر ذره‌ای به آن خدشه وارد شود، به ساحت هنر اسلامی ظلم شده است.
وی با اشاره به اینکه تمام آثار صحن و سراهای حرم الهام گرفته از قرآن است، عنوان کرد: این‌ها همه حاصل تلاش بی‌وقفه هنرمندانی است که حدود 14 قرن از آن می‌گذرد، همان‌هایی که آثاری را خلق کردند تا موجب آرامش روحی و فکری مخاطب شود و او را به تقرب الهی رساند.
این نگارگر مشهدی با تأکید بر آیه «سبقةالله» افزود: همانطور که در این آیه هم آمده، رنگ خدایی در تمام کاشی‌های حرم به کار رفته است، از نقوش و گل‌ها بگیرید تا رنگ‌های زرد و سفید و لاجوردی که هر کدام معنای خاصی دارند.
وی ادامه داد: رنگ سفید به کار رفته در کتیبه‌ها به دلیل پاکی و طهارت و زلالی است، همانند آیات قرآن، رنگ طلایی و زرد تجلی نور است و همان نوری که به قلب پیامبر(ص) قرآن را نازل کرد لذا باید گفت که هیچ چیزی در هنر اسلامی بی‌حساب و کتاب نیست.
مهدی عرفان، یکی از معماران برجسته مشهدی نیز در گفت‌و‌گو با خبرنگار ایکنا با اشاره به اینکه جهش توسعه معماری حرم مربوط به دوره تیموری است، افزود: در دوره تیموری گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ به توسعه معماری حرم می‌پردازد و در کنار آن ضلع شمالی مقبره روی یک دیواره ساخته می‌شود که آن دیواره بعدا صحن انقلاب نام می‌گیرد و صحن‌های دیگر بعدا ساخته می‌شود.
عرفان با اشاره به اینکه یک ضلع حرم در دوره تیموری ساخته می‌شود و در کنار مسجد گوهرشاد نیز سه مدرسه دیگر به نام‌های پریزاد و ... احداث می‌شوند، گفت: اقدامات گوهرشاد و شاهرخ باعث رونق بخشی شهر می‌شود و بعدا بازار سرشور شکل می‌گیرد، بازاری که به حرم منتهی می‌شود.
استخوان‌بندی حرم مربوط به دوره تیموری است
وی با بیان اینکه استخوان‌بندی حرم متعلق به دوره تیموری است، عنوان کرد: در جهش بعدی در دوره صفویه حداقل سه بار این گنبد متلاشی می‌شود که گنبد امروزی بارگاه امام رضا(ع) مربوط به سبک آذری بوده و یکی از زیباترین سبک‌ها است.
این معمار گره و پلاک‌های ساخته شده دور گنبد را بسیار بلند و ویژه دانست و افزود: معماری حرم، معماری اهل سنت است به همین خاطر ارتفاع گلدسته‌ها از گنبد بلندتر است و اکثر گلدسته‌ها به همین ترتیب هستند.
گسیختگی معماری حرم رضوی بعد از انقلاب
وی با اشاره به اینکه پس از دوره پهلوی با توسعه شهر مشهد و ایجاد امنیت کشور، حجم زائر بیشتر می‌شود، ادامه داد: در دوره انقلاب توسعه فیزیکی حرم خیلی گسترده و سریع انجام می‌شود اما نوع معماری آن کاملا متفاوت است به گونه‌ای که در این دوره، یک نوع گسیختگی در سبک معماری حرم بعد از انقلاب می‌بینیم که با معماری قبل از لحاظ عوض شدن مقیاس‌ها، رنگ‌ها و مصالح کاملا تفاوت دارد.
حسین صالحی، یکی از خوشنویسان برجسته مشهدی نیز در گفت‌و‌گو با ایکنا درباره نگارگری و خوشنویسی در صحن و سرای بارگاه منور رضوی اظهار کرد: صحن جامع رضوی، بزرگ‌ترین و جدیدترین صحن است که بعد از طرح توسعه به حرم اضافه شده است.
صالحی ادامه داد: کتیبه‌های این صحن با همه جای حرم متفاوت است و علت تفاوت هم گستردگی آن است، پیشتر اگر می‌خواستند در حرم امام رضا(ع) صحنی را کاشی کنند، آن صحن کوچک بود و نهایتا 40 رواق داشت؛ این 40 رواق را با کاشی‌کاری تزئین می‌کردند اما در شرایط فعلی تزئین کردن صحن و سرای حرم با یک نوع کاشی‌کاری یکنواخت، تکراری می‌شود.
این استاد خوشنویسی ادامه داد: برخی افراد اعتراض کردند که در تزئین صحن و سرای حرم از رنگ‌های متنوعی استفاده شده است در حالی که این تنوع بد نیست و باعث می‌شود از یکنواختی درآید.
تلفیق خط کوفی و ثلث در کتیبه‌های صحن جامع رضوی
وی با اشاره به اینکه در صحن جامع رضوی کتیبه‌های صحن، تلفیقی از کتیبه ثلث و خط کوفی است، اظهار کرد: خطوط نارنجی رنگ به کار رفته در کتیبه‌ها خط کوفی ایرانی است، خط کوفی قدیمی‌ترین خطی است که به عنوان خوشنویسی در جهان اسلام می‌شناسیم.
صالحی ادامه داد: در صحن‌های قدیمی‌تر خطوطی از دوران تیموری وجود دارد که بیش از هزار سال قدمت دارند، همانند کتیبه بازوبندی دوره بارگاه منور امام رضا(ع) که کار علیرضا عباسی، متعلق به دوره شاه عباس صفوی است.
خط نستعلیق؛ شناسه هنر ایرانی
وی با تأکید بر اینکه شناسه هنر ایرانی خط نستعلیق است، بیان کرد: عرب‌زبان‌ها خط نستعلیق را به عنوان خط ایرانی می‌شناسند، چون مختص ایرانی‌ها است؛ هنرمندان زیادی در طول تاریخ درباره این خط مطلب نوشتند اما این ویژگی را در مورد هیچ هنری به این محکمی نمی‌توان گفت؛ آمیختگی با معانی بلند آیات و روایات و اشعار برگزیده در هیچ هنری نیست این درحالی است که خوشنویسی در ذات خود معناگرا است.
این هنرمند خوشنویس با بیان اینکه ویژگی معناگرایی در خوشنویسی باعث شده است که خوشنویسان به معناگرایی گرایش پیدا کنند، عنوان کرد: خوشنویسان به دلیل آمیختگی به آیات و روایات گرایش خاصی به مذهب و دین دارند، هر خوشنویس در طول حیات هنری خود قطعا آرزویش این است که خدمتی به امام رضا(ع) کرده باشد.
حرم مطهر رضوی؛ موزه بزرگ ایران
صالحی با اشاره به اینکه پشت هر کدام از این کتیبه‌ها، عشق و ارادت و تپش خاصی وجود دارد، بیان کرد: حرم امام رضا(ع) نه تنها برای هنرمند بلکه برای کسی که اعتقادی هم به هنر ندارد، بهترین موزه برای بازدید به شمار می‌رود به عنوان نمونه صحن کوثر به نام حضرت فاطمه(س) است و ما معتقدیم که سوره کوثر در شأن و نزول آن شخصیت بزرگ پدید آمده است.
از گذشته تا امروز همیشه معماری و خوشنویسی، اصلا هنر اسلیمی با نقوش های برجسته جزو بهترین هنرهای ایرانی اسلامی بوده است، هنری که نه تنها در ایران بلکه در خارج از این مرز و بوم مورد توجه قرار می‌گیرد، هر سال هزاران زائر و اتباع غیر ایرانی تنها به عشق دیدن موزه بزرگ آستان رضوی به مشهدالرضا(ع) سفر می‌کنند.
موزه‌ای که گنجینه تمام‌نمای معماری و هنر اصیل ایرانی است، چیزی که شاید خیلی از ما قدرش را کمتر بدانیم، این است که وقتی وارد حرم می‌شویم، با دیدن گلدسته‌های لاجوردی رنگ که روح معنویت را به جسم منتقل می‌کند با تمام بی‌قراری‌هایی که داشته‌ایم، ناخودآگاه آرام می‌شویم، این معماری به همراه معنویت حاکم در حرم رضوی، دل کندن از این قطعه از بهشت را برایمان سخت‌تر می‌کند.
معماری حرم رضوی به گونه‌ای است که پس از گذر سال‌ها و وجود ترک و خدشه‌دار شدن بعضی از صحن و سراها و تغییر نقوش و استفاده از الگوهایی غیراستاندارد در بعضی قسمت‌ها، هنوز روح و رنگ الهی درون آن موج می‌زند.
برگرفته از ایکنا